Słownik pojęć filmowych: Kompendium wiedzy o sztuce filmowej
Jak czytać film jak profesjonalista? Przeczytaj nasz słownik terminów filmowych!
Świat filmu to fascynująca przestrzeń pełna unikalnych pojęć, które pomagają zrozumieć, jak powstaje każda scena filmowa – od pierwszego ujęcia po finalny montaż. Dla wielu osób terminy takie jak budowa obrazu filmowego czy przedstawiona rzeczywistość filmowa mogą brzmieć tajemniczo, choć są kluczowe dla świadomego odbioru i analizy dzieł filmowych. W tym słowniku znajdziesz klarowne definicje i przykłady, które przybliżą Ci najważniejsze zagadnienia z zakresu teorii i praktyki filmowej. To co? Czas poznać żargon ekipy filmowej!
Niezależnie od tego, czy jesteś początkującym twórcą, pasjonatem kina czy planujesz wdrożyć w swojej filmie elementy video marketingu, ten wpis pomoże Ci lepiej odnaleźć się w złożonym, ale fascynującym języku, jakim posługuje się świat filmu.
Ale zanim powstanie taśma filmowa... żargon na planie
Zacznijmy od początku czyli o... czołówce. Czołówka to początkowa sekwencja filmu, serialu lub programu, zawierająca tytuł oraz najważniejsze informacje o twórcach, takie jak nazwiska reżysera, scenarzysty, głównych aktorów czy kompozytora muzyki. Czołówka może być prosta i statyczna lub rozbudowana, z efektami wizualnymi i muzyką. Jej zadaniem jest wprowadzenie widza w klimat produkcji i nadanie jej charakterystycznego stylu.
Setka – termin używany w przemyśle filmowym do określenia tzw. 100-dolarówki, czyli pierwszej, próbowanej wersji sceny lub ujęcia, które jest rejestrowane w celu testowania ustawienia kamer, oświetlenia lub innych elementów produkcji przed właściwym nagraniem. To również może odnosić się do próbnego ujęcia lub testu, który nie wchodzi w finalną wersję filmu.
Ujęcie i kadr jako element struktury filmu
Ujęcie to kluczowy fragment sceny filmowej, rejestrowany bez przerwy. W połączeniu z mise-en-scéne (dekoracje, kostiumy, oświetlenie) i światłem w filmie, tworzy spójną wizualną stronę filmu.
Kadr to kluczowy element kompozycji obrazu filmowego, który definiuje, co widz zobaczy na ekranie. Poprzez odpowiednie kadrowanie i perspektywę w filmie, reżyserzy kierują uwagę widza na najważniejsze elementy w scenie filmowej. Zastosowanie reguły trójpodziału czy odpowiedniego kąta kamery pomaga w tworzeniu odpowiedniej atmosfery.
Wchodzimy na plan! Ale... który?
W filmie wyróżniamy m.in. plan ogólny, plan pełny, plan średni, plan amerykański, półzbliżenie, zbliżenie i ekstremalne zbliżenie, a także ujęcie ustanawiające, które osadza widza w kontekście sceny. Każdy z tych planów filmowych oferuje inny stopień detalu i wprowadza unikalną dynamikę do tworzenia plastycznego obrazu filmowego.
Plan amerykański to ujęcie filmowe, które kadruje bohatera od pasa w górę, umożliwiając wyeksponowanie emocji oraz elementów scenografii. Na pewno kojarzysz to ujęcie z popularnych seriali amerykańskich, w których postać filmowa jest pokazana tylko "w połowie".
Jest też kontrplan to ujęcie filmowe stanowiące kontrast lub uzupełnienie głównego planu. Często stosowany w scenach dialogowych, pokazuje reakcję postaci lub elementy otoczenia, co wzbogaca narrację i buduje dynamiczny, plastyczny obraz filmowy.
Montaż filmowy i jego funkcje narracyjne
Rodzaje montażu: ciągły, równoległy i wewnątrzkadrowy
Montaż filmowy to jedna z najważniejszych technik w kinie, która łączy poszczególne ujęcia w spójną całość, nadając filmowi odpowiednią narrację. W skrócie: to on odpowiada za to, czy ekranizacja spodoba się widzom, czy nie.
Montaż ciągły to technika, w której sceny filmowe są łączone w sposób, który umożliwia płynne przejście z jednej sytuacji do drugiej, często z minimalnymi cięciami. Używa się go, by stworzyć poczucie naturalności i ciągłości, bez zakłócania percepcji. W skrócie: operatorzy obrazu filmowego dbają o to, żeby ujęcie było płynne.
Montaż równoległy to sposób ukazywania dwóch różnych wydarzeń odbywających się w tym samym czasie, w różnych miejscach. Można powiedzieć, że to taki podzielony ekran. Taki sposób montażu wykorzystywany jest np. w filmach historycznych.
Montaż wewnątrzkadrowy skupia się na łączeniu elementów w obrębie jednego kadru. Może obejmować zmiany w perspektywie, ruchy kamery oraz inne techniki, które wzbogacają wizualną stronę filmu. Dzięki temu widz ma wrażenie, że wydarzenia są osadzone w tej samej przestrzeni, mimo zmian w kompozycji obrazu.
Te słowa usłyszysz od montażysty
Green screen i blue screen – techniki wykorzystywane w postprodukcji filmowej, umożliwiające nałożenie cyfrowego tła lub efektów specjalnych na nagranie. Zasada polega na używaniu jednolitego koloru (zielonego lub niebieskiego) jako tła, które następnie jest usuwane i zastępowane innymi obrazami. Green screen jest częściej stosowany, ponieważ lepiej reaguje na oświetlenie i jest mniej podatny na zakłócenia z elementów garderoby aktorów. Chcielibyśmy, żeby scenografia planety Naboo została specjalnie zbudowana i można ją było później podziwiać, ale... zazwyczaj ona, jak i abstrakcyjni bohaterowie, to po prostu green screen.
Timecode – system oznaczania czasu w produkcji filmowej i telewizyjnej, który pozwala na precyzyjne śledzenie i synchronizowanie dźwięku oraz obrazu. Timecode to numeracja w formie godzin, minut, sekund i klatek (np. 01:23:45:12), stosowana do identyfikowania dokładnego momentu w materiale wideo. Ułatwia to montaż, synchronizację i edycję, zwłaszcza przy pracy z dużymi ilościami materiału.
Making off – materiał filmowy ukazujący proces tworzenia filmu, w tym kulisy produkcji, wywiady z twórcami oraz pokazujący, jak powstają elementy filmu, np. scenografie czy efekty specjalne. Często jest dodatkiem na płytach DVD.
Backstage – zakulisowa część produkcji, np. koncertów, sesji zdjęciowych czy występów. Pokazuje, co dzieje się za sceną, w tym przygotowania artystów i pracę ekipy.
Rola montażu w budowaniu narracji filmowej
Montaż filmowy to kluczowy element tworzenia narracji filmowej, który łączy ujęcia w spójną całość. Montaż ciągły zapewnia płynność, a montaż równoległy zwiększa napięcie, szczególnie w thrillerach. Montaż wewnątrzkadrowy zmienia perspektywę, co czyni sceny filmowe bardziej dynamicznymi.
Kompozycja wizualna i mise-en-scène
Mise-en-scène to wcale nie jest danie kuchni francuskiej :) W skrócie: obejmuje wszystkie elementy wizualne w filmie, takie jak scenografia, światło w filmie, kostiumy i ruchy kamery, które razem tworzą klimat i kształtują część świata filmowego.
Oświetlenie w filmie
Światło filmowe odgrywa kluczową rolę w kreowaniu atmosfery, nastroju i głębi w scenach filmowych. W zależności od zastosowanego typu światła, można zmieniać tonację obrazu, podkreślając emocje i intencje reżysera i wyeksponować konkretne ujęcie. Istnieją trzy podstawowe typy światła filmowego:
- Światło główne (key light) – To najważniejsze źródło światła, które oświetla główny obiekt w kadrze, nadając mu wyrazistość i głębię. Zwykle umieszczone jest z boku lub z góry i koncentrują się na filmowanym obiekcie.
- Światło wypełniające (fill light) – Jest używane, aby zmiękczyć cienie tworzone przez światło główne. Dzięki niemu obraz staje się bardziej równomierny i mniej kontrastowy.
- Światło konturowe (back light) – Oświetla obiekt z tyłu, tworząc sylwetkę i oddzielając postać od tła. Często używane w celu uzyskania efektu głębi i dramatyzmu. Ładnie podkreśla ruch filmowanych obiektów.
Sprzęt filmowy i technika rejestracji obrazu
Kamera i obiektyw jako narzędzia kreacji
Kamera i obiektyw to kluczowe narzędzia, które pozwalają reżyserowi na pełną kontrolę nad wizualną stroną filmu. Wybór kamery i obiektywu ma ogromny wpływ na sposób, w jaki widz odbiera świat filmowy.
- Kamera – Ustawienie kamery oraz jej ruchy, takie jak travelling, panoramowanie czy zoom, kształtują przestrzeń w filmie i wprowadzają dynamikę do scen. Ruchy kamery pomagają budować napięcie, przyciągając uwagę widza do kluczowych elementów w kadrze.
- Obiektyw – Wybór obiektywu decyduje o głębi ostrości oraz perspektywie w scenie filmowej. Obiektywy szerokokątne mogą stworzyć efekt przestronności, a teleobiektywy skupiają uwagę na szczegółach. Obiektyw rejestrującej kamery pozwala na uzyskanie różnych efektów, takich jak rozmycie tła czy zmiana proporcji obiektów w kadrze.
Zarówno kamera, jak i obiektyw umożliwiają manipulowanie czasem i przestrzenią w filmie, tworząc wrażenie świata przedstawionego w sposób, który najlepiej służy narracji. Dobre użycie tych narzędzi pomaga wyrazić emocje, podkreślić ważne momenty i wzmocnić przekaz filmu.
Na pewno kojarzysz pojęcie długości ogniskowej. To odległość (w milimetrach) między środkiem obiektywu a punktem, w którym promienie światła zbiegają się, tworząc ostry obraz na matrycy, gdy obiekt znajduje się w nieskończoności.
Długość ogniskowej przykłady:
Przysłona i jej wpływ na ekspozycję
Przysłona reguluje ilość światła wpadającego do kamery, wpływając na jasność i kontrast obrazu. W skrócie: to właśnie tutaj ma miejsce np. ściemnianie, rozjaśnianie, przenikanie. Rodzaj obiektywu także ma znaczenie!
- Kontrola światła – Otwierając przysłonę (niższa wartość f), wpuszczamy więcej światła, co jest przydatne w słabym oświetleniu. Zwężając przysłonę (wyższa wartość f), ograniczamy ilość źródła światła.
- Głębia ostrości – Szeroko otwarta przysłona zmniejsza głębię ostrości, rozmywając tło, podczas gdy węższa przysłona zwiększa głębię ostrości, utrzymując więcej elementów w kadrze w ostrości.
- Estetyka i narracja – Użycie przysłony pozwala na manipulację wrażeniem przestrzeni i skupienia uwagi widza na określonych elementach w scenie filmowej.
Gatunki filmowe i ich cechy charakterystyczne
Film fabularny, dokumentalny i animowany
Filmy różnią się nie tylko gatunkiem, ale również formą i sposobem narracji. Trzy główne typy filmów to film fabularny, dokumentalny i animowany. To co, wchodzimy na ich plan filmowy?
- Film fabularny – Jest to najbardziej popularny rodzaj filmu, w którym fabuła, aktorzy i scenariusz tworzą fikcyjny świat przedstawiony. Narracja opiera się na historii, która jest wymyślona, ale ma na celu wzbudzenie emocji u widza. W filmach fabularnych ważna jest budowa obrazu filmowego oraz rozwój postaci.
- Film dokumentalny – Dokumenty przedstawiają rzeczywistość, nie fikcję. Skupiają się na prawdziwych wydarzeniach, osobach i miejscach, często badając społeczne, polityczne lub kulturalne tematy. Rejestracja rzeczywistości i obraz filmowy w dokumentach mają na celu oddanie autentyczności przedstawianego świata.
- Film animowany – Tworzony za pomocą technik animacji, może przyjąć formę rysunków, komputerowych grafik czy marionetek. Choć animacje są często skierowane do dzieci, wiele produkcji to też tzw. bajki dla dorosłych. Efekty filmowe i język mają znaczenie! W filmach animowanych zazwyczaj jest dubbing.
Gatunki tematyczne: science fiction, horror, komedia, western...
- Science fiction – Filmy o przyszłości, technologii i kosmosie, z wykorzystaniem efektów specjalnych i wizualnych, które często dotykają społecznych i filozoficznych tematów. Ważny jest tam np. suspens, czyli technika narracyjna, która polega na budowaniu napięcia i niepewności w historii, tak aby widzowie czuli się zaintrygowani i zmuszeni do czekania na rozwój wydarzeń.
- Horror – Skierowane na wywołanie strachu, z intensywnym dźwiękiem i efektami filmowymi, by stworzyć atmosferę napięcia i niepokoju. Czasem ujęcia z bohaterami to różnego rodzaju potwory, stwory i dziwne abstrakcyjne żyjątka. W filmach grozy chodzi o strach!
- Komedia – Filmy nastawione na humor, absurdalne sytuacje i dialogi, pełne interakcji między postaciami, mające na celu rozbawienie widza aż po same napisy końcowe.
- Western – Osadzone w Dzikim Zachodzie, z surowymi krajobrazami, pojedynkami i moralnymi dylematami, które tworzą intensywną atmosferę akcji. Często i cała czołówka trzyma ostro w napięciu. Kto pierwszy strzeli?
- Dramat – filmy koncentrujące się na emocjonalnych przeżyciach bohaterów, ich problemach życiowych i relacjach międzyludzkich. Może być to też film wojenny. Podkategorią dramatów jest melodramat - ten skupia się na większym ładunku emocjonalnym.
- Thriller – filmy pełne napięcia, które trzymają widza w niepewności, z elementami zagrożenia i niebezpieczeństwa. Przykładem thrilleru jest np. film kryminalny albo film gangsterski. Czasem już pierwsza scena filmu jest na tyle mocna, że wgniata widza w fotel.
- Musical – filmy, w których przebitka z muzyką, śpiewem i tańcem odgrywają kluczową rolę w narracji. Przy okazji warto wspomnieć, że otatnio przeżywamy renesans musicali a ich soundtrack jest puszczany przez fanów jeszcze długo, bo zobaczeniu filmu!
Adaptacja i proces twórczy
Adaptacja literatury na potrzeby filmu
Adaptacja literatury na potrzeby filmu to proces przekształcania dzieła literackiego w formę filmową. Wymaga to nie tylko skrócenia i uproszczenia fabuły, ale również dostosowania jej do specyfiki medium filmowego, w tym wizualnej narracji, rytmu montażu i wykorzystania efektów specjalnych. Kluczowe jest także zachowanie ducha oryginalnej powieści, by oddać jej emocje i atmosferę, a jednocześnie dostosować do oczekiwań filmowej widowni. Scenariusz i scenografia muszą więc wprowadzać nie tylko fabułę, ale także świat przedstawiony, który na ekranie ożywa poprzez Mise-en-scéne i światło w filmie. Adaptacje literackie, takie jak ekranizacje popularnych książek, są często wyzwaniem dla reżyserów, którzy muszą znaleźć równowagę między wiernością oryginałowi a kreatywną interpretacją.
Czy da się 600 stronicową książkę przełożyć na film? Nie zawsze. Dlatego adaptacje są często luźne i sama fabuła książki stanowi tylok fragment filmu.
Scenariusz, scenopis i struktura fabularna
Scenariusz, scenopis i struktura fabularna to kluczowe elementy każdego filmu. Scenariusz stanowi fundament, na którym opiera się cała produkcja, a scenopis jest jego szczegółowym zapisem wizualnym, uwzględniającym układ kamery, plan filmowy i scenografię. Struktura fabularna natomiast definiuje sposób, w jaki opowiadana jest historia, często opierając się na klasycznych zasadach jak wprowadzenie, rozwinięcie i zakończenie. Wspomniane elementy mają ogromne znaczenie w tworzeniu spójnego świata filmowego.
O szczegółowych aspektach pisania scenariuszy, tworzenia scenopisów i budowania struktury fabularnej pisaliśmy już w naszym wcześniejszym wpisie. Znajdziesz tam pełny przewodnik po tych zagadnieniach i praktyczne wskazówki.
Terminy uzupełniające i pojęcia pomocnicze. Czyli jakie są jeszcze elementy filmu?
Rola pierwszoplanowa, drugoplanowa i epizodyczna
Rola pierwszoplanowa, drugoplanowa i epizodyczna to kluczowe terminy w kontekście budowy postaci w filmie. Rola pierwszoplanowa to postać, która jest centralnym punktem fabuły i wokół której toczy się główna akcja filmu. To główna postać filmowa, która ma często wiele monologów. Zwykle to bohaterowie, którzy przeżywają największy rozwój i zmiany podczas filmu, stają się głównymi postaciami filmowymi.
Rola drugoplanowa to postacie, które wspierają fabułę i pomagają w rozwinięciu wątków pobocznych. Choć ich znaczenie nie jest tak duże jak postaci pierwszoplanowej, to ich działania i interakcje z głównymi bohaterami mają duży wpływ na dynamikę filmu, często wzbogacając go o dodatkowe wątki dramatyczne.
Z kolei rola epizodyczna to postacie, które pojawiają się tylko w kilku scenach, ale ich obecność może mieć duże znaczenie dla fabuły, mimo że nie są głównymi bohaterami. To też np. cameo.
Antagonista – to postać, która staje w opozycji do głównego bohatera (tzw. protagonisty). To właśnie antagonista tworzy konflikt w fabule, będąc przeszkodą na drodze protagonisty do osiągnięcia celu. Nie musi być jednoznacznie „zły” – czasem może mieć własne racje lub reprezentować przeciwstawne wartości. Przykładem antagonisty może być zarówno czarny charakter, jak i system, społeczeństwo czy natura.
Ale... skąd właściwie biorą się aktorzy w przestrzeni filmowej? Z castingu. To nic innego, jak proces wyboru aktorów do ról w filmie, serialu, reklamie lub innym projekcie audiowizualnym. Odbywa się na podstawie przesłuchań, podczas których kandydaci prezentują swoje umiejętności aktorskie. Casting może być otwarty (dla wszystkich) lub zamknięty (dla zaproszonych aktorów). Często prowadzony jest przez reżysera castingu we współpracy z reżyserem i producentami.
A skąd aktorzy zawsze wiedzą, co mówić? Pomocny może okazać się sufler. Sufler (Prompter) – to osoba lub urządzenie, które pomaga aktorowi w trakcie występu, podpowiadając tekst lub kwestie, które mogą zostać zapomniane. Sufler używa specjalnego ekranu, na którym wyświetlane są słowa, pomagając utrzymać płynność wystąpienia.
Flashback, flashforward, cliffhanger i inne zabiegi narracyjne
Flashback, flashforward i cliffhanger to zabiegi narracyjne, które kształtują tempo i napięcie w filmie. Flashback (retrospekcja) pokazuje wydarzenia z przeszłości bohatera, ujawniając motywacje i tło fabularne. Z kolei flashforward (przyszłość) prezentuje wydarzenia, które jeszcze się nie wydarzyły, wprowadzając element niepewności.
Spin-off, prequel, sequel i remake jako formy kontynuacji
Spin-off to film lub serial oparty na pobocznych postaciach lub wątkach istniejącej produkcji. Skupia się na nowych aspektach fabuły, rozszerzając świat filmowy o dodatkowe historie.
Prequel to historia, która opowiada wydarzenia sprzed fabuły oryginalnego filmu. Dzięki niemu widzowie mogą poznać tło postaci i zdarzeń, które miały miejsce przed rozpoczęciem głównej akcji.
Sequel to kontynuacja fabuły, która rozwija wydarzenia z pierwszej części. Wprowadza nowych bohaterów, ale też często wraca do tych, które były kluczowe w poprzednim filmie, poszerzając świat przedstawiony w filmie. Pamiętaj, że jest też requel - czyli kontynuacja i restart w jednym. To np. historia po wielu latach w stosunku do pierwszego filmu, połowa bohaterów jest np. zupełnie nowa.
Remake to nowa wersja filmu, często zaktualizowana pod względem technicznym i artystycznym, ale zachowująca pierwotną fabułę i kluczowe elementy. Tzn. odgrzewanie kotleta!
Wchodzisz w świat filmu? Te słowa także MUSISZ znać!
- SFX / FX (Special Effects) – skróty od special effects, czyli efektów specjalnych wykorzystywanych w filmie. Termin SFX często odnosi się do efektów wizualnych (np. pirotechnika, animatronika, makijaż FX), które są tworzone fizycznie na planie filmowym. Z kolei FX bywa używane bardziej ogólnie, obejmując również efekty cyfrowe (VFX, visual effects), które są dodawane na etapie postprodukcji. Oba pojęcia mają na celu stworzenie wrażenia realizmu lub fantazji, którego nie dałoby się uzyskać jedynie tradycyjnymi środkami filmowymi.
- Blockbuster – Określenie filmu o wielkim budżecie, który ma przyciągnąć masową publiczność i uzyskać wysokie zyski. Blockbustery charakteryzują się spektakularnymi efektami wizualnymi, szeroką dystrybucją i często dużą ilością akcji.
- Teaser – Krótki zwiastun filmu, który ma na celu wzbudzenie ciekawości widza i zainteresowanie premierą. Jest często używany w początkowych etapach promocji filmu.
- Rigging i Rig – Technologie wykorzystywane do mocowania kamery i innych urządzeń, które umożliwiają tworzenie skomplikowanych ruchów kamery, takich jak najazdy czy ujęcia w locie. W produkcji filmowej rigging jest używany do zapewnienia stabilności kamery i płynności ruchów. To taki rekwizyt filmowca.
- Cameo – Krótkie pojawienie się znanej osoby (zwykle w roli samego siebie) w filmie. Często jest to ukryty, zabawny element, który mają w zwyczaju wykorzystywać reżyserzy, np. Alfred Hitchcock.
- Crossover – Film, w którym postacie lub światy z różnych franczyz, lub uniwersów filmowych spotykają się lub współistnieją. Crossover może łączyć różne gatunki, jak np. postacie z komiksów Marvela w jednym filmie.
- Easter egg to ukryty element, odniesienie lub żart umieszczony przez twórców filmu, który nie jest widoczny na pierwszy rzut oka, ale jego odkrycie nagradza uważnych widzów. Może mieć formę subtelnych detali w scenografii, dialogach lub animacjach, dodając głębię i humor do obrazu filmowego.
- Steadycam to specjalistyczne urządzenie stabilizujące kamerę, które pozwala operatorowi na rejestrowanie płynnych i stabilnych ujęć podczas poruszania się – np. chodzenia, biegania czy wchodzenia po schodach.
- Prolog – wprowadzenie do fabuły, które przedstawia tło lub wydarzenia przed główną akcją filmu.
- Epilog – zakończenie filmu, które ukazuje losy postaci po głównych wydarzeniach lub podsumowuje fabułę.
- Outtake – fragment materiału filmowego, który został nakręcony, ale ostatecznie nie trafił do finalnej wersji filmu. Outtake może obejmować nieudane ujęcia, błędy aktorów, niezamierzone wpadki, lub inne momenty, które nie spełniały standardów produkcji. Często outtake'y są publikowane po premierze filmu, np. jako część bonusów na DVD lub w specjalnych klipach, pokazujących zabawne lub interesujące kulisy pracy na planie.
Podsumowanie przestrzeni świata przedstawionego
Film to nie tylko obraz i dźwięk – to złożona sztuka, która łączy precyzję techniczną z kreatywną wizją. W naszym słowniku wyjaśniliśmy Ci kluczowe pojęcia, jakie używane są przez ekipę filmową. Dowiedziałeś się, że film to nie jest tylko ujęcie-sekwencja na taśmie filmowej, ale coś więcej. To właśnie poprzez ruch kamery dzieje się prawdziwa magia!
Jeśli marzysz o profesjonalnej produkcji filmowej dla swojej firmy – jesteśmy tu, by Twoją historię opowiedzieć obrazem!
